Kmita Jerzy opracowanie rozdziału pt. "Wyjaśnianie, interpretacja humanistyczna"

Kmita Jerzy, Wykłady z logiki i metodologii nauk
W poprzednim rozdziale ustalono, że czynnikami przeciwstawiającymi wiedzę naukową jakimkolwiek postaciom wiedzy pozanaukowej są: 1)intersubiektywna kontrolowalność zdań proponowanych na stwierdzenia naukowe 2)intersubiektywna komunikowalność zdań proponowanych na twierdzenia naukowe Trzeci czynnik odróżniający wiedzę naukową od pozanaukowej: fakt, że twierdzenia naukowe, należące do danej dyscypliny są, są ze sobą powiązane związkami wynikania, przy czym związki te uzyskujemy: (a) w przypadku dyscyplin formalnych- wyprowadzając poszczególne twierdzenia z aksjomatów lub twierdzeń już wyprowadzonych, (b) w przypadku dyscyplin empirycznych- wyjaśniając przyjęte twierdzenia za pomocą innych twierdzeń. Gdybyśmy wprowadzili trójwymiarową typologię różnych kompleksów zdań reprezentujących bądź to określone systemy wiedzy naukowej, bądź to określone systemy wiedzy pozanaukowej, uzyskalibyśmy kolejno: (a) typ dyscyplin formalnych, gdzie zasady intersubiektywnej kontrolowalności, intersubiektywnej komunikowalności oraz dedukcyjnego powiązania twierdzeń realizowane są w stopniu maksymalnym, (b) typ dyscyplin przyrodniczych , gdzie trzy te zasady stosowane są w stopniu znacznie niekiedy niższym, (c) typ dyscyplin humanistycznych, gdzie zasady owe są jeszcze mniej rygorystycznie przestrzegane, co sprawia, że typ (c) „przechodzi” bezpośrednio w typ (d)- wszelkich form wiedzy pozanaukowej, która realizuje wspomniane zasady w stopniu minimalnym lub w ogóle ich nie realizuje. Scharakteryzowane wyżej pośrednie miejsce nauk humanistycznych: między formami wiedzy w wyższym stopniu realizującymi wymogi wiedzy naukowej a formami wiedzy pozanaukowej stanowi źródło wielu konfliktów Łatwiejsza jest rekonstrukcja kompetencji badawczej reprezentantów dyscyplin formalnych; proporcja wyraźnie wypowiadanych założeń i reguł, na których opiera się ich postępowanie badawcze, do założeń i reguł tego typu milcząco akceptowanych, niekiedy nawet stosowanych nieświadomie- jest tutaj, w porównaniu z dyscyplinami empirycznymi (humanistycznymi i przyrodniczymi) najkorzystniejsza. Z tego też względu badania metodologiczne nad dyscyplinami formalnymi są najbardziej zaawansowane, natomiast najmniej zastosowane są badania metodologiczne nad naukami humanistycznymi. Nauki humanistyczne: -w najmniejszym stopniu spełniają wymogi intersubiektywnej kontrolowności, komunikowalności, oraz „uporządkowania” dedukcyjnego -założenia i reguły postępowania badawczego humanisty są zwerbalizowane w minimalnym stopniu nie stanowi to jakiejś swoistej, metodologicznej cechy humanistyki -istnieją wprawdzie takie specyficzne dla humanistyki założenia i reguły ^^powyższy fakt, nie jest wywołany raczej przez użycie tych specyficznych dla humanistyki założeń i reguł, stanowi on raczej rezultat takiego a nie innego przebiegu dziejów humanistyki, a w szczególności zaś- rezultat tej okoliczności, że stosunkowo niedawno zaczęto traktować humanistykę jako dział nauk, co jest zresztą widoczne choćby i w tym, że termin „science” (nauka) w języku francuskim czy angielskim jest nazwą wyłącznie zespołu dyscyplin formalnych i przyrodniczych, zaś humanistykę określa się w języku angielskim jako „humanities”, w języku francuskim natomiast zalicza się ją do „lettres” (literatura).
1. DWIE PODSTAWOWE ODMIANY WYJAŚNIANIA: WYJAŚNIANIE PRAW ORAZ WYJAŚNIANIE FAKTÓW SZCZEGÓŁOWYCH  W pierwszej części podręcznika była mowa o tym, że wyjaśnianie jest czynnością formułowania odpowiedzi na pewnego rodzaju pytanie.  Wyjaśnianiem- na gruncie systemu wiedzy empirycznej E- nazywamy czynność formułowania odpowiedzi na pytanie kształtu: „Dlaczego Z?”, gdzie Z jest pozalogicznym i pozamatematycznym twierdzeniem należącym do E; ponadto zaś występujące w odpowiedzi „Ponieważ Z”’zdanie Z’ będące zawsze mniej lub bardziej rozbudowaną koniunkcją zdań prostszych, jest również pozalogicznym i pozamatematycznym twierdzeniem E oraz stanowi rację logiczną- na gruncie języka systemu E- dla Z.  Zdanie Z nosi miano eksplanandum  Zdanie Z’ to eksplanansu  Wyjaśnianie oraz intersubiektywna kontrola zdań proponowanych na twierdzenia naukowe są dwoma najważniejszymi rodzajami czynności badawczych podejmowanych na terenie nauk empirycznychwszelkie inne czynności są im podporządkowanepodejmuje się je w tym celu, aby dokonać wyjaśnienia bądź intersubiektywnej kontroli zdań proponowanych na twierdzenia.  Glownym zadaniem empirycznych badań naukowych jest: (1) intersubiektywne ustanie faktów, intersubiektywne wyjaśnianie ich  Przy metodologicznej analizie wyjaśniania ujmuje się stosunek wynikania łączący eksplanandum z eksplanansem jako stosunek wynikania logicznego.
Wyróżniamy dwie zasadnicze odmiany wyjaśniania w zależności od tego, jakiego rodzaju twierdzeniem jest eksplanandum. niestatystycznym twierdzeniem syntetycznym ściśle ogólnym dyscypliny empirycznej E, będziemy nazywać tutaj każde zdanie ściśle ogólne języka dyscypliny E należące do pozalogicznych i do pozamatematycznych twierdzeń tej dyscypliny. Z kolei zdaniem ściśle ogólnym języka J nazywać będziemy każde zdanie generalne tego jezyka, które posiada postać:
Tak więc zdanie: X (x jest obiektem fizycznym->miara liczbowa siły działającej na x równa jest iloczynowi miar liczbowych: masy x i przyspieszenia x) -jest zdaniem ściśle ogólnym, gdyż predykat „x jest obiektem fizycznym” denotuje otwarty czasoprzestrzennie zbiór przedmiotów; w związku z tym zdanie to jest (niestatystycznym) twierdzeniem syntetycznym ściśle ogólnym Newtonowskiej mechaniki klasycznej, gdyż należy do tego działu fizyki jako pozalogiczne i pozamatematyczne twierdzenie. Natomiast zdanie: „X (x jest renesansowym dziełem sztukix reprezentuje typ linearny)”
-jest zdaniem generalnym , należącym do dyscypliny empirycznej, jaką stanowi historia sztuki, posiada w ramach historii sztuki charakter syntetyczny, ale nie jest ściśle ogólnym stwierdzeniem syntetycznym tej dyscypliny, ponieważ predykat: „x jest renesansowym dziełem sztuki” denotuje zbiór obiektów zamknięty czasoprzestrzennie; dzieła sztuki renesansowej są obiektami powstałymi w określonym miejscu (Europa) i czasie (XV i XVI w.).
 Każdą niestatyczną generalizację historyczną możemy zapisać jako zdanie molekularne  Z kolei statystycznym twierdzeniem syntetycznym , ściśle ogólnym dyscypliny empirycznej E nazywać będziemy każde zdanie języka dyscypliny E o postaci: „Częstość względna cechy f wyznaczającej zbiór K w zbiorze L wynosi p”, gdzie 0≤ p ≤1; w skrócie: F(K,L)=p  Ogólnie: postać niestatystycznego twierdzenia ściśle ogólnego można nadać takiemu i tylko takiemu statystycznemu twierdzeniu ściśle ogólnemu, które podpada pod jeden z następujących dwóch przypadków: (1) F(K,L)= 1, (2) F(K,L)=0.
Chodzi więc o takie twierdzenia statystyczne, które konstatują bezwyjątkową albo zerową częstość względną określonej cechy.  Zdania typu „F(K,L)=p” (0≤ p≤ 1), mówiące o czasoprzestrzennie zamkniętym zbiorze L, nazywać będziemy statystycznymi generalizacjami historycznymi. Przykład: „Część względna wyrazów jednosylabowych w zbiorze wszystkich wyrazów tekstu Ulissesa Joyce’a wynosi 37%”-nie może być statystycznym twierdzeniem ściśle ogólnym nauki o literaturze, ponieważ zbiór wszystkich wyrazów („obowiązującego”) tekstu Ulissesa jest czasoprzestrzennie.  Statystyczną generalizację historyczną można zawsze równoznacznie zapisać w postaci odpowiednich zdań molekularnych. Twierdzenie bowiem, iż F(K,L)=n/m (n≤m), przy założeniu, że liczba elementów zbioru L wynosi m, równoznaczne jest z alternatywą, której pierwszym członem jest:
Oczywiście denotacja terminów „niestatyczna generalizacja historyczna” oraz „statystyczna generalizacja historyczna” krzyżują się z tych samych powodów, dla których denotacje terminów: „niestatystyczne twierdzenie syntetyczne, ściśle ogólne” oraz „statystyczne twierdzenie syntetyczne, ściśle ogólne”  Wielu metodologów utożsamia pojęcia prawa (danej dyscypliny empirycznej) z pojęciem niestatystycznego lub statystycznego twierdzenia syntetycznego, ściśle ogólnegow wielu opracowaniach z zakresu metodologii nauk przez „prawo” rozumie się każde statystyczne lub niestatystyczne twierdzenie syntetyczne, ściśle ogólnetwierdzenia tego rodzaju będziemy nazywać w dalszym ciągu prawami w znaczeniu szerokim  WYJAŚNIANIE MOŻE BYĆ DWOJAKIEGO RODZAJU o Wyjaśnianie prawa w znaczeniu szerokim, ewentualnie-prawidłowości (prawidłowość jest to stan rzeczy stwierdzany przez prawo w szerokim znaczeniu tego słowa) (1) o Wyjaśnianie faktu szczegółowego (2) W przypadku (1) ekspalandum jest prawem w szerokim znaczeniu, w przypadku (2) ekspalandum jest zdaniem atomicznych lub odpowiednim zdaniem molekularnym  WYJAŚNIANIE PRAWDIŁOWOŚCI JEST CZYNNOŚCIĄ BADAWCZĄ ZNAJDUJĄCĄ SZEROKIE ZASTOSOWANIE W NAJBARDZIEJ DOJRZAŁYCH METODOLOGICZNIE DYSCYPLINACH EMPIRYCZNYCHDĄŻY SIĘ DO TEGO, ABY OGÓŁ ACEPTOWANYCH TWIERDZEŃ ZBLIŻAŁ SIĘ MAKSYMALNIE DO POSTACI SYSTEMU AKSJOMATYCZNEGO System aksjomatyczny, tego typu, a wiec system, w którego skład wchodzą oprócz tez językowych zdania syntetyczne, odgrywając tutaj zresztą rolę zasadniczą, nazwiemy systemem hipotetyczno-dedukcyjnym; aksjomatami jego bowiem są w głównej mierze

zdania syntetyczne, a więc hipotezy w szerszym tego słowa znaczeniusystem hipotetycznodedukcyjny stanowiący daną dyscyplinę empiryczną nosi często miano teorii empirycznej. Przykładem takiej teorii jest np. mechan